تاریخچه قفل سازی در ایران -1
مطابق شواهد موجود، ایرانیان از دیر باز با کار قفل سازی آشنایی داشته و از جمله مللی هستند که در تکوین و تکمیل این رشته سهم عمده ای ایفا کرده اند، اما در منابع غربی کمتر ذکری از آنها رفته است.
اولین قفل دست ساز بشر از جنس چوب بود و استفاده آن در هزاره دوم پیش از میلاد در منطقه خاورمیانه رواج داشته است. نمونه هایی از این قفل ها و کلون ها در بین النهرین، فلسطین و مصر پیدا شده است.
قدمت قفل سازی در ایران را به ۱۸۰۰ ق.م نسبت داده اند. بر اساس کاوش های باستان شناسی از تپه سیلک، دست بندی سنگی به دست آمده که از چهار قطعه مجزا ساخته و سپس به وسیله نوعی بست به هم وصل شده است.
قفل قدیمی دیگری متعلق به ۱۳۰۰ ق. م بوده و از حفاری های چغازنبیل شوش به دست آمده است. بر روی درب سنگی متعلق به مقبره اردشیر سوم که در موزه تخت جمشید نگهداری می شود، نیز سوراخی به قطر حدود شش سانتی متر وجود دارد که ممکن است محل داخل کردن کلید برای به عقب راندن دسته کلون باشد. قفل هایی که ذکر آن رفت همه قفل های بزرگ روی درب هستند و در ایران به کلون معروفند.
کلون مختص درهای بزرگ و سنگین از جمله ورودی خانه ها، باغ ها، معابر و معابد و دروازه ها است و جزو قفل های ثابت محسوب می شود.
البته از قفل های ثابت برای درب صندوق ها و صندوقچه ها نیز استفاده می کردند. این نوع قفل ها معمولا از فلز ساخته می شدند. قدیمی ترین قفل ثابت به دست آمده متعلق به دوره ساسانیان یا پیش از آن است و متعلق به یک صندوق چوبی بوده است.
یک کلید برنزی مربوط به قفل های ثابت صندوقی نیز از قرن اول تا سوم میلادی، یعنی اواخر دوران اشکانیان و اوایل ساسانیان پیدا شده که شباهت زیادی به کلیدهای رومی و یونانی دارد. این امر نشان می دهد که ایرانیان، دست کم همزمان با رومی ها به مراحل پیشرفته ای از انواع قفل ثابت رسیده بوده اند.
آمدن اسلام به ایران در رواج کار قفل سازان موثر بوده است، زیرا اصولا جنگ ها و انقلاب ها ناامنی در پی می آورد و نبود امنیت فرصت بیشتری به دزدان و سوء استفاده گران می دهد و مردم به خاطر حفظ جان و مال شان به سراغ قفل مطمئن تر می روند. متاسفانه از قفل های قرون اولیه اسلامی شواهد چندانی در دست نیست، یک نمونه از قفل هایی که ممکن است مربوط به قرون اولیه اسلامی باشد، قفلی است مفرغی با سوراخ کلیدی شبیه قفل های امروزی، همچنین چند کلید از دوره های اولیه اسلام به دست آمده است.
قفل دیگر مربوط به اوایل اسلام، قفلی است با بدنه ای چهار پهلو و قوطی مانند که پوشیده از تزیین و نوشته است.
از جمله قفل های رایج در ایران دوره اسلامی قفل های تصویری است که برگرفته از باورهای دوره ساسانی است. اولین نمونه قفل های تصویری اسلامی به قرن چهارم هجری تعلق دارد، اما تولید آنها در قرن پنجم تا هفتم، که هم زمان با سلطه سلجوقیان است، به مراتب افزایش می یابد.
از نوع مصرف قفل های تصویری خبری در دست نیست، شاید بتوان گفت که مصرف آن ها مانند ادوار بعدی برای درب و صندوق بوده است. رواج قفل های تصویری در این زمان به سبب تحریم پیکره سازی بود که صنف پیکره ساز از بین برد، اما این هنر در سایر صنایع به رشد خود ادامه داد.
یکی از این صنایع قفل سازی بود که می توان گفت قفل سازان این دوره مضامین ریشه داری است که از روزگار باستان مورد توجه ایرانیان بوده است.
ایرانیان از آغاز تاریخ و حتی پیش از آن، نقش حیوانات و پرندگان را به هیات انسان ترجیح می دادند و این روال را در دوران اسلام نیز دنبال کردن، امری که در کار قفل سازان به خوبی مشهود است. از جمله قفل های ایران از آغاز ورود اسلام تا قبل از دوره صفوی می توان به این موارد اشاره کرد : اسب، شیر، گاو، گاو میش، بز کوهی، خرگوش، پرنده و ماهی.
از جمله مراکز مهم قفل سازی در ایران پیش از عهد صفوی و بویژه قبل از حمله مغولان میتوان از اصفهان، یزد، اردبیل، جهرم و همدان نام برد. با روی کار آمدن سلسله صفویه تغییرات همه جانبه ای در اوضاع کشور پدید آمد؛ یکپارچه شدن ایران و گسترش مذهب شیعه موجب تحولاتی در برخی مسائل فرهنگی و هنری شد، تعداد مساجد و تکایا بیشتر شد و مرمت و نوسازی امامزاده ها توسعه یافت. صنعتگرانی که کارشان با اماکن مقدسه مربوط می شد بیشتر از دیگران کارشان توسعه یافت، یکی از این گروه ها قفل سازان بودند.
اتفاق دیگری که در قفل سازی ایران تاثیر گذاشت، ورود سیاحان اروپایی در دوره صفویه به ایران است. این امر سبب تاثیر در هنر ایرانی شد که اصطلاحا به فرنگی سازی معروف است و بسیاری از هنرها، از جمله فقل سازی را تحت تاثیر قرار داد.
عامل دیگری که در قفل سازی صفوی تاثیر داشت و آن را متحول کرد استفاده از فولاد بود. این کالا که تا پیش از صفویه فلزی کمیاب و گرانبها محسوب می شد با کوشش شاهان صفوی وفور بیشتری یافت و علاوه بر منابع داخلی از خارج نیز وارد می شد.
به سبب تحولات مذکور، قفل ساز در عهد صفویه بسیار توسعه یافت و مضامین جدیدی در کار قفل سازی به مضامین قبلی اضافه شد و کار قفل سازان نیز پیچیدگی و تنوع گروه قفل های تصویری و هندسی دسته بندی کرد.
اشکال رایج قفل های این دوران عبارتند از انواع حیوانات، پرندگان، کیف و صندوق، کشکول، دل، رمل و سرمه دان و شبه کلید جهانی دوم به بعد گسترش تجارت ایران با سایر کشورها و ورود قفل های جدید خارجی به یکباره صنف قفل ساز را از میدان به در کرد.
امروزه نمی توان تصور کرد که دوباره این قفل ها بر در خانه ها و صندوقچه ها برگردد، اما می توان کارکردی جدید برای هنرهایی از این دست ارائه کرد و از هنرنمایی صنعتگران این عرصه و شگردهایشان در جهت پیکره سازی بهره برد.
از جمله مراکز مهم قفل سازی در ایران که تاکنون نیز قفل سازی در آن رواج دارد چالشتر بیشتر در اندازه های کوچک و به صورت تزیینی ساخته شده و به عنوان آویز گردن بند استفاده می شود.
ادامه دارد…