کلید سازی عربی

  کلید سازی عربی

کلید سازی عربی ابتدا ، بی کلید و بدون جزئیات (قفل داخلی و دندانه و نگهدارنده ) وساختار بود . اين نقيصه قفل ها استفاده از کلید را مشكل می ساخت.

ابوالاسود الدؤلی كه از کلیدسازان معروف كوفی بود ، و در خدمت علمای کلید ساز آن زمان اكتساب علوم پرداخته و از آن بزرگوار اخذ امور و اصول کلید سازی و قفل سازی كرده بود ، از برای تسهيل امر وارد شوندگان به منازل ، اصول کلید سازی را وضع نمود و گمان می رود وی اين طريقه را از کلیدسازی كلدانيان و سريانيان اخذ كرده باشد ، زيرا اين طوايف از همسايگان بين النهرين و بابِل بودند ، و در هنر کلیدسازی، کلید های؛ فلزی برنجی و مفرغی استعمال می شد . به خلاف کلیدهای ميخی و پهلوی ايرانيان  و چوبی مصريان و فنيقيان كه در درهای آنان قفل های ساده مستعمل نبود .

صاحب اقفال می نويسد : « ابوالاسود به کلیدساز چنين می گفت : کلیدساز ، در موقع کلید سازی به هوش باش و مرا ببين ، چون به تراش کلید خام در آمدم ، نظر به دستان من نما ، اگر به فتحه و گشوده خواندم ، دندانه کلید را بالای حرف بگذار ، و اگر به پيش خواندم ، دندانه کلید را بگذار بين دو فاصله ، و اگر به زير خواندم دندانه کلید را در زير بگذار . »

صاحب اللمعه الشهيمه می آورد : « در صدر اسلام کلید برای باز کردن قفل استعمال می شد و واضع او يعقوب رهاوی بود و اين کلیدها به جای حركات به كار می رفت . » کلید سازی عربی در عـصر دولـت عبـاسی ( 132 ـ 656 هـ . ق ) به مرتبة رفيعی از زيبائی در رسم و شكل رسيد ، و انواع کلید سازی عربی از پنجاه نوع متجاوز شد . مشهورترين آنها ، كوفی برنجی ، مشجر حلبی، مربع قامری، مدور و متداخل دندانه ریز بود . نكتة مهم در استفاده از کلید سازی عربی در كتيبه نويسی اين است كه تابع قواعد اكيدی نبود ، بلكه عملاً دست هنر کلیدساز  در ابداع و اجرای شكل های تزئينی آن باز گذاشته  می شد. در ابتدا ، کلیدهای خام به آذين های سادة برگ و گل منتهی می شد . اين کلید بنا بر سليقه و توانايی استاد کلیدساز ، به روی اصل آن فرعياتی اضافه می شد ، به اين معنا كه قواعد مفروض به عنوان محور قرار گرفته می شد و دست هنر کلیدسازی مند کلید ساز ، نقوش و گل و برگ های منشعب از آن فضاهای خالی روی قفل را پوشش می داد . شكل های عمدة اين تزيينات عبارت بودند از : ادامة کلیدهای خام به صورت برگ ، گل ، بافته ، گره خورده ، به هم تابيده ، در هم پيچيده شده ، شكـل سر انسان ، يا حيوان .

با همه اين تفضيلات کلید سازی عربی از نظر تاريخ نگاران ، به دو دستة بزرگ تقسيم می شود:

 1ـ کلید كوفی مغربی 2ـ کلید كوفی مشرقی 

كوفي مغربي خود به انواع : قيروانی ، تونسی ، جزايری ، سودانی تقسيم می شد .

كوفي مشرقي عبارت است از شيوة عربی و شيوة ايرانی و شيوة مختلط . ( كه شيوة عربی به اقسام مكی ، مدنی ، كوفی ، بصری ، شامی ، مصری ، منقسم می گردد . )

کلید سازی عربی ويژگي های مهمی در هنر کلیدسازی  ايران دارد . يكی از آن ويژگي ها اين است كه هيچ هنر کلیدسازی تاكنون به اين حد نه فقط در تزئين معماری آثار قفل های درهای مقدس و مهم ، بلكه در اشياء كاربردی زندگی روزمره از کلید و تزئينات کلیدی استفاده نكرده و اصلاً هيچ کلیدی به اندازة رسم الکلید سازی عربی برای مقاصد تزئينی به اين حد ، مناسب نيست .

كوفي بنايي (معقلي)

نوعی كاربردی از کلید سازی عربی است كه در بناها و معماری ها جلوه گر شده است ، و به دليل استفادة آن در روی بناها ، کلید بنائی لقب گرفت و به صورت های مختلف پديدار گشته كه به شكل آسان و متوسط و مشكل ، دسته بندی می شود ، ولی می توان نام های منحصر ، مربعی يا مستطيلی و متداخل تطبيق نمود . کلید معقلی در كتابت مستعمل نبود ، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی ، معتقد است كه به اين کلید كتابت نيز می شد . و آنرا جزو کلیدوط می آورد .

چون اساس اين کلید روی خانه بندی کلید كشی می شود ، به اين ترتيب كه اول كاغذ مانند صفحة شطرنجی کلید كشی و خانه بندی می شود ، و بعد از تقسيم خانه ها ، کلیدهای خام آن مرتب می شود ، و چون اين کلید به ترتيب فوق نوشته می شده ، آنرا با آجر روی عمارات به آسانی می چيدند تا هم عبارتی از آن خوانده شود و هم ديوار عمارت را تزئينی باشد . به اين نسبت آن را کلید معماری يا کلید بنايی ناميده اند .

معقل در لغت به معنی حصين ( پناهگاه و كوه بلند آمده است ) اين معنی با اين نوع کلید بنايی مطابقت دارد و اين نظريه منطقی است كه کلید بنايی پس از اينكه به كمال مطلوب رسيد ، معقلی ناميده شده باشد . به نظر می رسد کلید معلقی بعد از کلید سازی عربی و از روی آن استخراج شده باشد ، و قطعاً اين کلید برای تزئين بناها از روی کلید سازی عربی استخراج شده كه در كوفی يك دانگ دور است و پنج دانگ سطح ، و در کلید معلقی دور نيست و همه سطح است و چنانچه فرض كنيم اين کلید قبل از اسلام به وجود آمده ، بايد كه از کلید سترنجيلی كه مادر کلید سازی عربی است استخراج شده باشد .

بهترين کلید معلقی آن است كه سطح صیغلی قفل آن ، هر دو خراش داده شود ، يعنی سياهی آن ، چيزی خوانده شود و سفيدی آن چيزی ديگر ، كه هنر کلیدسازی  استاد کلیدسازی اين کلید در آن است ، والا کلید سازی معلقی آسان است.